Onmenselijk, 1 juni, door jaap
We wisten waar we aan begonnen, fietsen van Salzburg naar Krakow. Fietsen door zwaar beladen Midden Europa, waar oorlogen zijn gevoerd, volken zijn verbannen en uitgemoord, waar de lidtekens van het zwartste deel van de menselijke geschiedenis nog zichtbaar zijn. We lezen erover in het indrukwekkende boek East West Street van Philip Sands. Over twee juristen uit dezelfde plaats Lemberg of Lvov of Lviv, afhankelijk van welk land het stadje deel uit maakte, zo’n 300 km van Krakow. Juristen die beide een theorie ontwikkelen, de een over misdaden tegen de menselijkheid, erop gericht om wandaden tegen individuen te kunnen berechten, de ander over genocide, om het uitrooien van bevolkingsgroepen strafbaar te stellen. In het proces tegen Nazi’s in Neurenberg speelt uiteindelijk alleen de eerste theorie een rol bij de veroordeling van oorlogsmisdadigers. Na East West Street lees ik nu The Nuremberg interviews, interviews die de Amerikaanse psycholoog Leo Goldensohn hield met verdachten als Goering, Hess, Von Ribbentrop en Schacht. En ook met Hans Frank, de Gauleiter in Krakow, die uitvoerig wordt beschreven in East West Street en met wiens zoon Sands uitgebreid spreekt. De verdachten proberen Hitler en anderen (Goebbels en Himmler) het misdadige van het Nazi-regime in de schoenen te schuiven, en willen en kunnen tegelijk hun adoratie voor Hitler niet ontkennen. Ik lees de interviews met Rudolf Hoess, kampcommandant van Auschwitz die droogjes vertelt hoe in Auschwitz 2,5 mensen mechanisch, als in een productiebedrijf, worden vermoord. In opdracht van Himmler die zegt het bevel van Hitler uit te voeren, aldus Hoess. De onvoorstelbare onmenselijkheid van het regime is tijdens onze tocht nooit ver weg. Tijdens onze klim vandaag zien we vlak onder de top een monument ter nagedachtenis van 200 joden die daar zijn doodgeschoten door de Volkssturm van Eisenertz, het dorpje bij de staalmijn aan het begin van de klim. De joden werden in doden-marsen uit Hongarije hier naar toe gedreven om een verdedigingslinie tegen de Russen te bouwen en toen dat hopeloos werd, verder gedreven naar het concentratiekamp Mauthausen, noordelijker in Oostenrijk. Net als vorig jaar toen Fred en ik langs Bergen-Belsen fietsten en het concentratiekamp daar bezochten, komt de werkelijkheid van wat mensen kunnen aanrichten hard binnen. En het is overal. Een paar dagen geleden was ik bij de opening van het Holland Festival met het indringende stuk The Head & the Load, over een vergeten stuk geschiedenis van hoe de koloniale machten in Afrika 2 miljoen mensen gebruikten als dragers van materieel in hun oorlog waar deze mensen niets mee van doen hadden en die allen stierven door geweld, ziekte, ondervoeding, door algemene onverschilligheid. Ergens in het stuk zegt een acteur: “We do not have names. They do not call us. They count us.” IJzingwekkend. In mijn werk ben ik vaak bezig met hoe organisaties weer menselijker moeten worden en hoe we meer op mensen dan op systemen en regels en procedures moeten durven bouwen. Maar de allerdonkerste schaduwzijde van de mens is zo ontstellend en vermorzelend dat je haast niet meer op de mens durft te vertrouwen. De magistrale regels van T.S. Eliot uit The Rock uit 1934 krijgen hierdoor nog een diepere lading: “They try to hide from the darkness outside and within, By dreaming of systems so perfect that nobody needs to be good.” En toch, en toch zullen we het van mensen, van onszelf moeten hebben om menselijk te blijven of zelfs weer te worden. Alleen mensen kunnen de inspiratie brengen van hoe we groter kunnen zijn dan we uit ons zelf zijn, alleen mensen kunnen de liefde voortbrengen die nodig is om anderen als mensen te zien. De ander als voorwaarde voor mijn eigen, menselijke bestaan, aldus Levinas. Over Levinas spraken we al eens tijdens een prachtige, gezamenlijk afgelegde klim in Spanje of Griekenland, een filosofenklim. Ik zie erg uit naar weer zo’n klim ergens de komende dagen, misschien morgen al wel, als de ene na de andere pukkel op ons wacht. Een filosofenklim als antidote. Samen klimmen om te leren begrijpen wat het is om een mens te zijn.
